تقويم عبري

 

مقدمه:

ابداع تقویم (گاهشماری) از ابتدیی ترین و قدیمی ترین ابزار بشر برای برنامه ریزی و ینده نگری در زندگی به شمار میرود.

انسان از زمانی كه خود را شناخت سعی بر آن داشت كه با استفاده از «گاه»هی مختلف، به زندگی خود نظم ببخشد. شید بتوان اولین «گاه» را نوبت هی گرسنگی دانست كه زمان خوردن و آشامیدن را مشخص میكرد. سپس گاهِ خواب و بیداری و گذشت روز و شب برای او معنا پیدا كرد. حركت ماه، گاهِ بعدی بود و در نهیت چرخش و تكرار فصول، گاهِ «سال» را به زندگی انسان وارد كرد. با شكلگیری و پیشرفت تمدنهی اولیه، بشر دو نوع گاهشماری قمری (ماهیانه) و شمسی (سالانه) را به عنوان ملاك سنجش زمان در مقیاسهی بزرگ انتخاب نمود. از آن پس شكلهی متنوعی از گاهشماری و تقویم ابداع شد كه بسیاری از آنها با گذشت زمان و وقیع تاریخی، دستخوش تغییر شده یا به دست فراموشی سپرده شده اند.

 

بابلیها را میتوان جزء اولین اقوامی دانست كه در تدوین سالنماها تلاش كردند. تمدن باستانی بابل توجه ویژهی به نجوم و اختر شناسی داشت و اولین جداول گاهشماری یا سالنما را در قرن هفتم قبل از میلاد در زمان سلطنت آشور هانیبال تنظیم نمود.

نشانه هیی از مصریان باستان در دست است كه تمدن مصر باستان در 4000 سال قبل تقویم منظمی داشت كه تركیبی از تقویم خورشیدی و قمری بود و شروع سال، با بالا آمدن آب رود نیل و طلوع ستارة شعری یمانی همزمان بود.

از مهمترین تقویمهی تاریخ میتوان به گاهشماریهی بابلی، عبری، سومری، مصری، آشوری، چینی، میاها، اسكندری، یونانی، رومی، هندی، بخت النصری، سلوكی، تركان، اسلامی، ارمنی، یزدگردی، جلالی (یرانی)، ژاپنی، ژولیانی، گریگوری (میلادی) و... اشاره كرد.

مهمترین وجه تفاوت این تقویمها، قدمت و مبداء شمارش، نقطة شروع سال و خورشیدی یا قمری بودن آنهاست.

در حال حاضر حدود 40 تقویم با مبداء و زمان آغاز سال متفاوت در جهان مورد استفاده است.

* تقویم اسلامی شامل چرخه 12 ماه قمری است كه مبداء آن هجرت حضرت محمد (ص) از مكه به مدینه است كه ستاره شناسان آن را 15 جولی 622 بعد از میلاد میدانند. اكنون در سال 1421 هجری قمری قرار داریم. در این تقویم چرخة ماهها در میان فصول هر 33 سال یك بار میچرخد و زمان ماههیی همچون رمضان هر سال 11 روز زودتر از سال پیش آغاز میشود. برای تنظیم آداب دینی، مسلمانان ماه جدید را با رویت هلال ماه آغاز میكنند.

اما امور مدنی كشورهی مسلمان بر اساس نوعی تقویم جدولی تنظیم میشود. البته كاربرد این تقویمها در كشورهی مختلف اسلامی یكسان نیست. سال هجری قمری با ماه محرم آغاز میشود. در هر سه سال قمری، یك بار ماه ذیحجه را كبیسه (30 روزه) میگیرند.

* تقویم یرانی، این تقویم نمونة اصلاح شدة تقویم جلالی یا خیامی است كه سالها را به صورت خورشیدی میشمارد. گفته شده است كیومرث نخستین پادشاه یران، اعتدال بهاری و روزی را كه آفتاب به اولین دقیقه برج حمل درمیید مبداء تقویم خود قرار داد. در سال 465 هجری قمری به امر جلال الدین ملكشاه سلجوقی و به سعی حكیم عمر خیام و چند دانشمند دیگر، این تقویم براساس گاهشمار خورشیدی یا اوستیی كه متعلق به عهد ساسانیان بود، تدوین شد.

در سال 1304 هجری شمسی، این تقویم به عنوان تقویم رسمی كشور ایران در مجلس شوری ملی پذیرفته شد. مبداء این تقویم هجرت پیامبر اسلام قرار گرفته است اما شمارش سالها به صورت خورشیدی صورت میگیرد. هر چهار سال یكبار، اسفندماه 30 روزه محاسبه میشود. جالب توجه است كه پس از انقلاب فرانسه، به توصیه منجمین، این تقویم (جلالی) مدتی در آن كشور استفاده شد.

* تقویم میلادی (گریگوری)، این تقویم اقتباسی است از قدیمیترین تقویم رومیان كه در 838 ق.م ابداع شد. در سال 46 ق.م با تغییراتی به نام تقویم ژولیانی توسط ژولیوس سزار قیصر روم به عنوان تقویم رسمی روم به مدت 1500 سال در اروپا ریج بود. در قرن ششم میلادی یك راهب مسیحی، مبدا تقویم را بر سال تولد حضرت عیسی (ع) قرار داد. در سال 1582 به فرمان پاپ گریگوری سیزدهم این تقویم اصلاح شد و پس از آن با نام تقویم گریگوری معروف شد.

* تقویم چینی كه حدود 4500 سال پیش تدوین شد، براساس موقعیت خورشید و ماه تنظیم شده است و مبداء خاصی برای شمارش سالها ندارد. در این تقویم سالها بر اساس چرخههی 60 ساله محاسبه میشوند. روز اول ماههی 29 یا 30 روزه مصادف با روزهی آغاز هلال ماه در آسمان است. هر دو یا سه سال، یك ماه كبیسه به آن اضافه میشود تا با تقویم خورشیدی مطابقت داشته باشد. بنابرین سال نو همزمان با سال نو میلادی در اویل بهمن ماه آغاز میشود. رویت است كه هر سال به اسم 12 جانور و بر اساس تقدم و تأخر دیدار این حیوانات با بودا نامگذاری میشود. با وجود این كه امور اداری چین براساس تقویم گریگوری تنظیم میشود، از تقویم سنتی برای تعیین زمان جشنها و فعالیتهی كشاورزی استفاده میشود. اكنون در سال 4636 چینی به سر میبریم.

* تقویم هندو یكی از چندین تقویمی است كه در شبه قاره هند استفاده میشود. این تقویم قمری است و سالهی كبیسه آن مصادف با سالهی كبیسه در تقویم گریگوری است. مبد این تقویم دورة ساكا است كه در اعتدال بهاری سال 79 پس از میلاد آغاز شد. سال جدید هندو كه اكنون 1921 است در اسفندماه آغاز میشود.

تنوع فرهنگی موجب شده است كه تاریخچه تقویمها در هند بسیار پیچیده باشد. در این كشور حدود 30 تقویم وجود دارد كه هندوها، بودییها و دیگر اقوام برای تعیین جشنهی مذهبی خود از آن استفاده میكنند.

پس از این مقدمه، به شرح مختصر تقویم عبری میپردازیم كه برای برگزاری مراسم و جشنهی مذهبی یهودیان مورد استفاده قرار میگیرد.

****

اولین دستور خد.اوند به بنی اسرائیل، تعیین حلول ماه عبری «نیسان» به عنوان مبدا شمارش ماههی سال میباشد:

«خد.اوند به مُشه (حضرت موسی) و اَهَرون (هارون) در سرزمین مصر چنین فرمود:

این ماه (نیسان) برای شما اول ماهها باشد، این ماه برای شما اولین ماه از ماههی سال خواهد بود» (سفر شموت: 2و 12:1)

بر این اساس، تعیین شمارة روزها، آغاز ماهها و شمارش سالها از مهمترین موضوعهی مورد توجه علمی یهود بوده است. طبق فرمان خد.اوند، اعیاد سه گانه یهود (پسح: سالگرد خروج بنی اسرائیل از مصر- شاووعُوت: نزول تورات در كوه سینا- سوكُوت: جشن سیه بانها) میبیست در موعد مقرر و با مراسم عبادی ویژه برگزار گردد.

همچنین روزهی رُوش هَشانا (آغاز سال نو) و یوم كیپور (روزه بزرگ برای بخشش گناهان) كه با آداب و احكام خاص همراه هستند، میبیست به دقت تعیین گردند، چرا كه بنابر اعتقاد یهودیان، در چنین یامی است كه خد.اوند سرنوشت یك سال گذشته را مورد بررسی قرار داده و چگونگی وضعیت و گذران زندگی ر برای سال ینده، رقم میزند. علاوه بر این جدا كردن تِروما ( سهم كوهنها) و مَعَسِر (یك دهم) از محصول و بهائم و استفاده از میوه درختان غرس شده وابسته به تعیین دقیق روزها و ماههی سال بود.

دانستن شمارة سالها نیز از این جهت حیز اهمیت بود كه بنا به فرمان خد.اوند در تورات، در پیان هر دورة هفت ساله، سال شِمیطا فرا میرسید كه در آن امور كشاورزی تعطیل میشد و گروهی از محكومین جریم مالی آزاد میشدند.

در پیان هفت دورة 7 ساله نیز در سال پنجاهم، سال یووِل فرا میرسید كه آن نیز شامل احكام خاص خود بود و از این جهت، شمردن سالها نیز بسیار اهمیت داشت.

طبق یة ذكر شده در بالا، ماههی عبری، با حلول ماه آغاز میشود و با حلول بعدی (یعنی یك دور گردش ماه به دور زمین) پیان مییابد. زمان دقیق شروع ماه، هنگامی است كه كره ماه بین زمین و خورشید قرار دارد و در این حالت قابل رویت نمیباشد. این زمان به زبان عبری -مُولاد» به معنی «تولد» نام دارد. فاصله زمانی بین دو مولاد برابر 29 روز و 12 ساعت و 44 دقیقه و 3/1 3 ثانیه است.

بنابرین یك سال قمری 354 روز و 8 ساعت و 48 دقیقه و 66 ثانیه خواهد بود و از سال شمسی كه حدود 365 روز و 6 ساعت است، 10 روز و 21 ساعت و 11 دقیقه و 18 ثانیه كوتاهتر است و این تفاوت موجب گردش ماههی قمری نسبت به سال شمسی میشود.

از سوی دیگر، طبق فرمان تورات، سالگرد خروج بنی اسرائیل از مصر (عید پسح) همواره بید در اویل بهار جشن گرفته شود و جشن سیه بانها (سوكُوت) نیز بید در اویل پییز برگزار گردد. در صورتی كه سال عبری طبق ماههی قمری شمرده شود، پس از گذشت 9 سال، عید پسح از اول بهار به آخر پییز منتقل خواهد شد.

و این در حالی است كه این اعیاد و جشنها علاوه بر یادبود مذهبی و تاریخی، جنبة كشاورزی نیز دارند. عید پسح هنگام برداشت محصول گندم، عید شاووعوت هنگام تقدیم نوبرانة برداشت محصول جو و جشن سوكوت زمان تقدیم نوبرانة محصولات شدة تابستانی است. یام خاص توبه (روش هشانا و كیپور) نیز میبیست در محدودة زمانی اویل پییز قرار گیرند.

برای تطبیق این دو موضوع (قمری بودن ماهها و تطابق اعیاد و مناسبتها با سال شمسی) چنین مقرر شد كه هر 2 یا 3 سال یك بار، سال كبیسه اعلام شده و یك ماه به آن اضافه شود (سال 13 ماهه).

به این ترتیب از چرخش ماهها و مناسبتها نسبت به سال شمسی جلوگیری میشود.

اعلام سال كبیسه در ابتدا توسط مجمع عالی روحانیون یهود و به صورت مشورتی انجام میگرفت. همان گونه كه شروع ماههیی كه اعیاد مهم در آنها قرار داشت، با رویت حلول ماه توسط همین مجمع و ارسال پیك به مناطق یهودی نشین اعلام میشد. علما و دانشمندان یهود برای تنظیم و تثبیت تقویم عبری تلاش بسیار نمودند و در حدود سال 4110 عبری (1650 سال پیش) شكل نهیی و امروزی تقویم عبری توسط دانشمندی به نام «هیلل دوم» تدوین شد.

مبنی سر آغاز شمارش تقویم عبری، آفرینش حضرت آدم در نظر گرفته شده است. طبق گفتار تورات خد.اوند در شش مرحله (دوره) یا شبانه روز جهان را آفرید و در آخرین مرحله، بشر متعقل را خلق كرد. پس از آن تورات به طور دقیق، عمر آدم اول را ذكر میكند و تاریخ جهان (یهود) را با ذكر طول عمر نسلهی بعدی حضرت آدم تا حضرات نوح، ابراهیم، موسی و همچنین انبیاء بعدی بنی اسرائیل تا حدود اویل آبادی معبد دوم بت هَمیقداش (بیت المقدس) شرح میدهد. با محاسبه این سالها از مبدا مذكور، طول تاریخ تقویم عبری به 5760 سال (در 1378- 1379 هجری شمسی) میرسد.

این تقویم از دوره هی 19 ساله تشكیل شده است. علت انتخاب عدد 19 آن است كه هر دوره نوزده ساله كه 12 سال آن سالهی معمولی و 7 سال آن كبیسه باشد دقیقا برابر با زمان 19 سال شمسی خواهد بود (دوره نوزده ساله فقط یك ساعت و 1080/485 ساعت از مجموع زمان 19 سال شمسی بیشتر خواهد بود كه به حساب نمیید). در نتیجه در این دوره، ماهها قمری و همه سالها شمسی خواهند بود.

با دانستن زمان حلول هر دوره 19 ساله و اضافه كردن زمان 2 روز و 16 ساعت و 1080/595 میتوان به راحتی و با دقت زمان حلول دوره بعدی 19 ساله را محاسبه نمود.

سالهی كبیسه (13ماهه) در هر دوره عبارتند از، سال سوم، ششم، هشتم، یازدهم، چهاردهم، هفدهم و نوزدهم.

برای تعیین سالهیی كه كبیسه هستند، آن سال را بر عدد 19 تقسیم میكنیم، اگر عدد باقیمانده یكی از اعداد 3، 6، 8،11،14،17 یا 19 باشد، آن سال كبیسه خواهد بود.

به طور مثال در تقسیم سال 5760 بر عدد 19، عدد 3 باقی میماند كه جزء سالهی كبیسه است.

ماههی عبری در ابتدا نام مشخص نداشتند و در تورات و سیر متون مذهبی و كهن یهود، ماهها با ذكر شماره (ماه اول، ماه دوم و....) نام برده شدهاند. بعدها در اثر حمله بخت النصر به سرزمین مقدس و به اسارت رفتن یهودیان به بابِل، با تاثیر گرفتن از فرهنگ بابلی، ماههی عبری نامهیی مخصوص به خود گرفتند.

ترتیب ماههی عبری با توجه به ماههی ایرانی به شرح زیر هستند (لازم به ذكر است كه این ماهها هر سال در محدوده ی 20 روزه نسبت به ماههی ایرانی در نوسان هستند):

ماه عبري	تطابق تقریبي	مدت به روز
نیسان	فروردین	30
یار	اردیبهشت	29
سیوان	خرداد	30
تموز	تیر	29
آو	مرداد	30
اِلول	شهریور	29
تیشری	مهر	30
حِشوان	آبان *	30-29
كیسلِو	آذر *	30-29
طِوِت	دی	29
شِواط	بهمن	30
اَدار (اول)	اسفند **	30-29
ادار (دوم)	اسفند و فروردین	29

     

* در برخی سالها، ماه حشوان 29 روز و ماه كیسلو 30 روز در برخی هر دو 29 روز و در برخی دیگر از سالها، هر دو 30 روزه هستند.

** ماه ادار 29 روزه است اما در سالهی كبیسه، ادار اول 30 روزه خواهد بود.

چون دوران چرخش ماه به دور زمین سی روز كامل نیست بلكه 29 روز و 12 ساعت و 44 دقیقه است و نمیتوان اعلام اول ماه را در بخشی از روز اعلام كرد، همان طور كه در سفر بَمیدبار فصل 11 و یه 20 آمده است «تا روزهی یك ماه» و از این یه علما نتیجه گرفته اند كه روزها را میتوان برای شروع ماه برشمرد ولی ساعتها را نه بدین خاطر برای كامل بودن روز، ماههی سال قمری را تقریبا بطور متناوب 29 روزه و 30 روز تعیین كرده اند.

با دانستن زمان حلول ماه قبل (فعلی) و اضافه كردن زمان یك روز و دوازده ساعت و 1080/793 ساعت میتوان زمان حلول ماه بعد را محاسبه نمود و با اضافه نمودن زمان ذكر شده به حلول ماه بعد و ماههی آتی حتی تا انتهی جهان میتوان حلول ماهها را محاسبه كرد.

طبق یه ی كه از تورات ذكر شد، خد.اوند ماه نیسان را كه خروج بنی اسرائیل از مصر در آن واقع شده است، اول ماههی عبری قرار داد و سیر ماهها به نسبت این ماه شمرده میشوند (طبق ترتیب فوق). اما مبداء شمارش سال در تقویم عبری یا به عبارت دیگر آغاز سال نو (تقویمی) از ماه تیشری (هفتمین) محسوب میگردد. نیز روشن است كه در سالهی 13 ماهه، ماه اَدار دوم به ترتیب ماهها افزوده میشود. در این صورت مناسبتهیی كه در ماه اَدار قرار دارند (مانند جشن پوریم) در دومین اَدار برگزار میگردند.

در تقویم عبری، سه نوع «سال» از نظر تعداد روزهی آن وجود دارد. با توجه به این كه سال قمری معادل 354 روز و 8 ساعت و 48 دقیقه میباشد، برای سهولت در محاسبات، در هر دوره به ترتیب اولین سال (غیر كبیسه) را 353 روز در نظر میگیرند و آن را سال «ناقص» مینامند. دومین سال 354 روز بوده و سال «عادی» نام دارد و سومین سال 355 روز و با نام «كامل» شناخته میشود. هر یك از این سالها اگر كبیسه باشد به ترتیب 383 روز (سال ناقص)، 384 روز (سال عادی) و 385 روز (سال كامل) خواهد بود.

یكی از دلیل تنظیم تقویم به روش مذكور آن است كه تا حد امكان سه روز تعطیل مذهبی به طور متوالی واقع نشود. زیرا در اكثر اعیاد مذهبی، انجام كار به مدت یك یا دو روز حرام اعلام شده است و قرارگیری این یام بلافاصله قبل یا پس از روز شنبه كه در آن نیز كار كردن منع شرعی دارد، یجاد اشكال میكند. لذا مقرراتی به شرح زیر دربارة تقویم وضع شده اند:

1- عید پسح هرگز از روز دوشنبه، چهارشنبه یا جمعه آغاز نمیشود.

2- عید شاووعوت هرگز از روز سهشنبه، پنجشنبه یا شنبه آغاز نمیشود.

3- روش هشانا و عید سوكوت هرگز از روز یكشنبه، چهارشنبه یا جمعه آغاز نمیشود.

4- یوم كیپور هرگز در روزهی یكشنبه، سه شنبه یا جمعه واقع نمیشود.

جهت سهولت در تنظیم تقویم، دانشمندان یهود (مانند هارامبام- موسی بن میمون) جداول چند صد ساله یا حتی هزار ساله تقویم عبری را استخراج كرده اند كه با اندك تجربه و دقت در قوانین، تقویم هر سال عبری قابل محاسبه است.

به طور مثال، هم اكنون جداول تقویم عبری تا سال 6000 عبری ( 240 سال ینده) تنظیم شده و آماده هستند.

اول ماه نو عبری «رُوش حُودِش» نام دارد. در گذشته هی دور، در این روز مراسم ویژهی برگزار میشد اما امروزه تنها یك نوبت نماز اضافی به نام «موساف» به همراه متن ویژه «هَلِل» به معنی مدح خد.اوند خوانده شده و یاتی از تورات نیز قرائت میگردد. هر چند كه برگزاری مراسم سوگواری یا گرفتن روزه نیز در آن منع شده است. در مورد ماههیی كه 30 روزه هستند، مراسم سال نو- روش حودش- 2 روز برگزار میشود (روز سی ام ماه قدیم و روز اول ماه جدید).

در یكی از شبهی بین هفتم تا چهاردهم هر ماه نیز دعیی به نام - دعی ماه نو» خوانده میشود و قدرت خد.اوند در تنظیم مدارات و گردش اجرام آسمانی (مانند ماه) مورد ستیش قرار میگیرد.

همچنین بنابر عقیده علمی یهود، هر 28 سال یك بار منظومه شمسی و در مركز آن خورشید، به نقطه و مداری كه در روز خلقت قرار داشته است داخل میشود و به همین جهت در هر 28 سال یك بار، مراسم ویژه شكرگزاری تحت عنوان « دعی آفتاب » برگزار میشود. آخرین دعی آفتاب در روز چهارشنبه 4 نیسان سال 5741 عبری (19 فروردین 1360 شمسی) بود و مراسم بعدی در روز پنجشنبه 5 نیسان سال 5769 عبری (فروردین 1388 شمسی) برگزار خواهد شد.

لازم به ذكر است كه تاریخ مراسم شرعی یهود (مانند بَرمیصوا و بَت میصوا- زمان به تكلیف رسیدن پسر و دختر- و سالگرد فوت) بر اساس تقویم عبری سنجیده میشوند.

برای تبدیل تاریخ عبری به هجری شمسی، از اول فروردین الی 22 شهریور رقم 4381 و از 23 شهریور الی آخر اسفند رقم 4382 از سال عبری كسر میشود. برای مثال اردیبهشت 5760 با كسر 4381 معادل 1379 شمسی خواهد شد. برای تبدیل تقریبی سال عبری به میلادی بید 3760 سال را از تاریخ عبری كسر نمود.

از مشهورترین مستخرجین تقویم عبری در ایران میتوان از مرحوم سلیمان كهن صدق یاد نمود و فرزند یشان آقی اسحق كهن صدق نیز ادامه دهندة این راه هستند. در اكثر كشورهی یهودی نشین جهان، تقویمهی عبری مطابق با سال میلادی تنظیم و منتشر میشوند و در ایران رسم بر این بوده است كه تقویم طبق سال عبری (از مهرماه) منتشر میشود.

( با تشكر از آقیان دكتر یونس حمامی لاله زار، مهندس سلیمان حكاكیان و مهندس آرش آبائی بخاطر راهنمییها و گردآوری مطالب)

مقاله مرتبط

مقاله مرتبط

منبع : انجمن کلیمیان تهران 

با درود و سپاس فراوان : شهرام